Sebeplerin yaratılışta tesiri var mı?

- Sebeplerin tesirinin olmadığıyla ilgili ayetler var mı?
- Sebeplerin yaratılışta tesiri neden yok, bu durum nasıl açıklanabilir?
- Bazı gafil ve cahil insanlar, neticeleri niçin sebeplerden biliyor?
- Niçin sebepleri, fail ve yaratıcı zannediyor?

Cevap

Değerli kardeşimiz,

Sebepleri de sonuçlarını da yaratan Allah’tır.

Konuyla ilgili bazı ayetler şöyledir:

اَللهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ وَكِيلٌ  Allah her şeyin yaratıcısıdır. Ve O her şey üzerine vekildir.

لَهُ مَقَالِيدُ السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ   Göklerin ve yerin anahtarları O'nundur. (Zümer, 39/62, 63)

وَاِنْ مِنْ شَىْءٍ اِلاَّ عِنْدَناَ خَزَاۤئِنُهُ  Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri bizim yanımızda olmasın. (Hicr, 15/21)

فَسُبْحَانَ الَّذِى بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْءٍ O zatı tesbih ve tenzih ederiz ki, her şeyin hüküm tasarrufu onun elindedir. (Yasin, 36/83)

مَامِنْ دَابَّةٍ اِلاَّ هُوَ اٰخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا Hiçbir canlı yoktur ki, Allah onu alnından tutup kudretine boyun eğdirmiş olmasın. (Hûd, 11/56)

İlk önce sebepler dairesinden bahsedelim:

Tavuk sebeptir, yumurta netice. Bulut sebeptir, yağmur netice. İnek sebeptir, süt netice. Ağaç sebeptir, meyve netice. İpek böceği sebeptir, ipek netice...

Bunlar gibi; Allah Teala her neticeyi, bir sebeple yaratmaktadır. Bütün sebeplere birden, daire-i esbab, yani sebepler dairesi denilir.

Aslında her bir eşya, bir cihetten sebep iken, diğer cihetten netice olmaktadır. Mesela, yumurta sebep, tavuk neticedir. Tavuk, yumurtadan çıkmaktadır. Başka bir cihetten baksak; tavuk sebep, yumurta netice olur. Çünkü tavuktan da yumurta çıkmaktadır.

Yine incir çekirdeği sebep, incir ağacı neticedir. Çünkü incir ağacı, incir çekirdeğinden çıkmaktadır. Başka bir cihetten baksak; incir ağacı sebep, incir neticedir. Çünkü incir, incir ağacının meyvesidir.

Yine bulut sebep, yağmur neticedir. Çünkü yağmur, buluttan çıkmaktadır. Başka bir cihetten baksak; yağmur sebep, yeryüzünün dirilmesi neticedir. Yağmur, buluta kıyasla netice olurken; yeryüzünün dirilmesine kıyasla, sebep olmaktadır.

Özetle, her bir eşya, bir cihette sebep iken, diğer bir cihette netice olmaktadır.

Şimdi sorumuz şu:

- Gafil ve cahil insan, neticeleri niçin sebeplerden biliyor; niçin sebepleri, fail ve yaratıcı zannediyor?

Bu sorunun cevabı şudur:

Çünkü Allah Teala, her vakit neticeyi bir sebeple yaratmakta ve sebep olmadığında netice ortaya çıkmamaktadır.

Mesela: İnek yoksa, süt de yoktur. Ağaç yoksa, meyve de yoktur. Tavuk yoksa, yumurta da yoktur...

İşte bunlar gibi, bütün neticelerin sebeplere takılması ve neticenin bir sebebin eliyle verilmesi, ehli gafleti aldatmakta; neticelerin, sebeplerden meydana geldiğini zannettirmektedir.

Neticelerin sebeplerle birlikte gözükmesine "iktiran" denir. İktiran, yakınlık demektir. İşte gafil insanları aldatan, bu iktirandır.

Asıl mal sahibi sebepler değil, o sebepler arkasında iş gören, ezeli kudret sahibi olan Allah’tır. Sebepler, o kudretin sadece bir perdesidir. İmtihan dünyası olması hasebiyle, Allah her şeyi bir sebeple yaratmakta, ancak sebeplere bir tesir vermemektedir.

Neticeleri yaratan sebepler olamaz. Çünkü sebeple netice arasında bir uyumsuzluk vardır. Bir misalle bu uyumsuzluğu açıklamaya çalışalım:

Bir çocuğun, uzun bir treni çektiğini görseniz, şöyle dersiniz: Bu treni bu çocuk çekemez. Çünkü bu treni çekmek için, büyük bir kuvvete ihtiyaç vardır. Bu çocukta ise, bu kuvvet yoktur. Bu durumda, bu çekme fiilinin faili, bu çocuk olamaz. Olsa olsa bu çocuk bir perdedir; treni çeken başkasıdır. Bu çocuk, benim göremediğim o kuvvetli zata, bir perde olmuştur. Benim treni çeken o zatı görmemem, yokluğuna delalet etmez. Bilakis bu çekme faaliyeti, onun varlığına delalet eder.

Aynen bunun gibi, şu alemde de acayip faaliyetler, sebepler eliyle yapılmaktadır. Ancak sebeplerle neticeler arasında, büyük bir uyumsuzluk vardır. İşte bu uyumsuzluk, bu işleri sebeplerin yapmadığını ve sebeplerin arkasında başka bir zatın varlığını, ispat eder.

Mesela, yumurtadan çıkan bir kuşu düşünelim. Burada yumurta sebep, kuş neticedir. Şimdi sebeple netice arasındaki uyuma bakalım: sebep dediğimizde yumurtayı, netice dediğimde de kuşu kastediyoruz:

1. Sebebin hayatı yoktur, cansızdır.

Neticenin ise bir hayatı vardır. Sebep, kendinde olmayan hayatı, neticeye nasıl verecek?

2. Sebebin ilmi yoktur; ama neticede ilmin eseri gözükmektedir.

Neticeyi yaratabilmek için, nihayetsiz bir ilim sahibi olmak gerekir. İlmi olmayan, hatta kendinden dahi haberi olmayan sebep, neticeyi nasıl yaratacak ve neticede gözüken ilme nasıl sahip olacak?

3. Sebebin kudreti de yoktur, son derece acizdir.

Ancak neticede kudretin izi vardır. Tavuk, ancak sonsuz bir kudretle icat edilebilir. Kudreti olmayan sebep, varlığı için sonsuz bir kudrete ihtiyaç duyan neticeye, yani tavuğa, nasıl sahiplik iddiasında bulunacak?

4. Sebebin iradesi de yoktur; ama neticede irade gözükmektedir.

Tavuğun varlığı, yokluğuna tercih edilmiş ve ona onlarca cihaz ve duygu takılmıştır. Bütün bunlar ancak bir tercih edenin tercihiyle olabilir. Tercih edebilmek için de irade sıfatına sahip olunması şarttır. Sebebin hayatı yoktur ki, iradesi olsun. Bu durumda, iradesi olmayan sebep, tavuğun varlığını yokluğuna nasıl tercih edecek ve ona onlarca cihazı nasıl takacak?

Daha bunlar gibi, sebeple netice arasında onlarca uyumsuzluk vardır.

İşte bu uyumsuzluklar ispat eder ki, hakiki mal sahibi sebepler değil, o sebepler arkasında iş gören, kudret-i ezeliyedir.

İlave bilgi için tıklayınız:

- Sebepler birer perdedir. Peki bu perdeler neden vardır

- Allah Neden Sebepleri Çalıştırıyor?

- İnsanın yaratılışında ve tabiat olaylarında, Allah'ın sebepleri ...

- Sebepler, Tabiat ve Kendi Kendine Var Olma

- İnsanı aldanmaya götüren sebepler nelerdir?

- Sebepler perdesini nasıl yırtabiliriz?

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet