İmam Azam Ebu Hanife'yi öven alimler ve insanlar var mıdır? Varsa kimdir ve ne demiştir?

Cevap

Değerli kardeşimiz,

İmam Azam Ebu Hanife, Ehl-i Sünnetin dört büyük imamından biridir. İslâm dinine yaptığı hizmetleriyle İslâmiyeti iman, amel ve ahlâk esas olmak üzere bir bütün halinde insanlara yeni bir üslup ile sunmuş, şüphesi ve bozuk bir düşüncesi olanlara cevaplar vermiş, Müslümanları çeşitli fitneler ve propagandalarla zaafa düşürmek, parçalamak isteyenleri hüsrana uğratmış, önce itikatta birlik ve beraberliği sağlamış, ibadetlerde, günlük işlerde Allah-u Teâla’nın rızasına uygun olan hareket tarzının esaslarını ve şeklini tespit etmiştir. Böylece haklı olarak ikinci asrın müceddidi unvanını almıştır.

Buhari ve Müslim’deki bir hadis-i şerifte

“İman, süreyya yıldızına çıksa, Fars oğullarından biri elbette alıp getirir.” (Buharî, Tefsir 62)

buyrulur. İslâm alimleri bu hadis-i şerifin İmâm-ı Azam hakkında gerçekleştiğini ifade etmişlerdir. (1)

Ebû Hanîfe hakkında döneminden itibaren, değişik görüşteki birçok âlim ve müellif tarafından lehte ve aleyhte çok şey söylenmiş ve yazılmıştır. Ancak İbn Abdilberr'e göre, Ebu Hanife’nin güvenilir olduğunu söyleyenler onun aleyhinde konuşanlardan daha çoktur. (2)

Hadis ve Sünnet'e uymada diğer imamlardan farkı olmayan ve fıkhî görüşleriyle İslam Hukukunda mezhep (ekol) olmuş meşhur bir fakih için bu durum son derece tabiidir.

Asırlar boyunca bütün nesiller Ebû Hanîfe'nin üstünlüğünü ve övgüsünü kulaktan kulağa haykırmaktadır. Bu büyük fakîhin temiz hayatı herkese örnek olmuştur. Birçok kimse onun ilmini ve şahsını övmektedirler. Bunların düşünce tarzları ayrı ayrı olsa da hepsi onu takdir etmekte birleşmektedirler.

Zahid Kevserî, ilk üç asır alimlerinden Ebu Hanife'yi övenlerin bir listesini vermiştir.(3) Toplam altmış yedi kişinin yer aldığı bu liste, muasırlarından, Etbau't-Tâbiîn dönemi sonuna kadar Ebu Hanife'yi övenleri ihtiva ettiği için önemlidir. Zira Ebu Hanife'nin aleyhinde bulunanların birçoğu bu dönemden sonra yaşamış kimselerdir.(4)

Kendi döneminde veya ondan kısa bir süre sonra, Ebu Hanife aleyhinde konuştuğu bildirilen birçok kimsenin, aynı zamanda onun için övücü sözler sarf ettikleri nakledilir. Mesela İmam Malik, Sufyân-ı Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Şu'be, Yahya b. Maîn ve daha birçok kimsenin her iki türden ifadeleri nakledilmiştir. Bunun gibi, Hatib Bağdâdî’nin  "Tarih"inde, Ebu Hanife aleyhine konuşanlar listesine aldığı bazı kimseler, onun şeyhinin şeyhlerinden olan İbnu'd-Dahîl'in listesinde övenler safındadır. (5)

Ebu Hanife'yi, muasırlarından, kendi dönemine yakın yaşamış kimselerden ve sonraki dönemlerde övenlerden bazıları ve övgüleri şöyledir:

Fudayl b. İyaz: “Ebû Hanîfe fakîh ve muttaki bir zattı. Fıkıh ilminde meşhurdu, çok servet sahibi idi. Etrafındakilere iyilik yapmakla tanınmıştı. Gece gündüz ilim öğrenmekle meşguldü. Kendisine müracaat edenler, ilminden ve malından faydalanırdı.. Geceleri ibâdetle geçirirdi. Az söyler, çok sükût ederdi. Helâl ve harama dair bir mesele ortaya atılınca hemen konuşurdu. Hakka delâlet hususunda en güzel hareket ederdi. Saltanat malından kaçar, hediyesini almazdı.” (6)

Ca'fer b. Rabi: “Beş sene Ebû Hanîfe'nin yanında bulundum. Onun kadar uzun uzun sükût eden görmedim. Fıkıhtan bir şey sorulunca açılır, coşkun ırmak gibi akar çağlardı. Yüksek sesi etrafı tutardı. (7)

Yahya b. Ma'în: "O güvenilir biridir. Sadece ezberlediği hadisi rivayet eder, ezberinde olmayanı rivayet etmezdi."(8)

Yezid b. Hân: "Bin alime ulaştım ve çoklarından ilim aldım. Aralarında beş kişiden daha fakih, daha dindar ve daha alim kimse görmedim. Bunların ilki Ebu Hanife'dir."(9)

Abdullah b. Mübarek: "Kûfe'ye girdim ve alimlerine 'Şu beldenizde insanların en alimi kimdir?' diye sordum. Hepsi birden: İmam Ebu Hanife dediler."(10)  

Fadl b. Dükeyn: "Ebu Hanife'nin meseleleri derinlemesine inceleyen bir kimsedir."

Mekkî b. İbrahim: “Ebu Hanife, zamanında yaşayan insanların en alimidir." (11)

Yahya b. Said el-Kattan: "Allah'a karşı ne yalan söyleyelim. Ebu Hanife’nin reyinden daha güzel rey işitmedik ve görüşlerinin birçoğunu benimsedik." (12)

İmam Şafi: “İnsanlar fıkıhta Ebu Hanife'nin çocuklarıdır." (13)

Ma'mer b. Râşid: "Hasan Basrîden sonra fıkıhta Ebu Hanife'den daha güzel konuşan birini bilmiyorum." (14)

Ali İbnü'l-Medînî: "Ebu Hanife güvenilirdir ve raviliğinde bir beis yoktur. Ondan Sevrî ve İbn Mübarek rivayet etmişlerdir". (15)

Şu'be: "Vallahi o güzel anlayışlı ve hıfzı kuvvetli idi."(16)

Evzaî: “Meselelelerin zorluklarını insanlar içinde en iyi bilen o idi." (17)

Cafer es-Sâdık: “Ebu Hanife, beldesi halkının en fakihi idi.” (18)

Süfyân-ı Sevrî: "Ebu Hanife'nin önünde, şahin önündeki serçeler gibiyiz. O gerçekten alimlerin efendisidir." (19)

Abdullah b. Davud el-Hureybî: "Ebu Hanife hakkında konuşan insanlar, hasetçi ve cahildirler. Bana göre onlar en iyi durumda cahildirler. Vallahi onların ayıpladıkları bir konuda, onun ancak isabet ettiğini, ayıplayanların ise hata ettiklerini biliyorum. Bir keresinde onu Safa ile Merve arasında sayederken gördüğümde bütün gözler ona çevrilmişti."(20)

İmam Malik: "Öyle bir adam gördüm ki, şu direği altın yapacağını söylese, buna delil getirebilir."(21)

Ebu Davud es-Sicistânî: "Allah rahmet eylesin, Malik, Şafii ve Ebu Hanife imam idiler."(22)

İbnü'n-Nedim Muhammed b. İshak: “Karada ve denizde, doğuda ve batıda, uzakta ve yakında ilmin tedvini Ebu Hanife sayesindedir." (23)

Ebu Ömer Yusuf b. Abdilberr: "Ebu Hanife, fıkıhta imamdı. Rey ve kıyası güzel, (meseleleri) istihracı latif, zihni iyi, anlayışı seri, zeki akıllı ve dindardı. Adil ravilerin ahad haberlerini, üzerinde icma edilmiş usullere aykırı bulduğu zaman kabul etmezdi. Ehl-i hadis bunu hoş görmeyerek onu kötülediler ve bunda aşırı gittiler...” (24)

Zehebî: “Ebu Hanife muttaki, alim, ilmiyle amil, âbid, büyük bir imamdı. Sultanlardan hediye kabul etmez, ticaret yaparak kazanç sağlardı."(25)

Hicrî 9. asrın ünlü hadisçilerinden İbn Hacer el-Askalânî (ö.852) de "Tehzîbü't-Tehzib"inde, Ebu Hanife hakkında gösterilen hüsnü teveccüh ve hadis alanındaki güvenilirliği konusunda birçok rivayete yer vermiştir. (26)

Aynı asrın diğer meşhur bir alim ve muhaddisi Süyuti (ö.911) ise Ebu Hanife'ye dair müstakil bir menâkıb yazmış,(27) ayrıca Tabakâtü'l-Huffaz'ında ona yer vermiştir.(28)

Süyuti'nin talebesi olan Şa'rânî (ö.973) ise "el-Mizanü'l-Kübrâ"sında, Ebu Hanife'den övgüyle söz etmekte, ona yöneltilen ithamlara cevaplar vermektedir.(29)

Şa'rânî ile muasır diğer bir Şafii alimi İbn Hacer el-Heytemî (ö.973) ise Ebu Hanife hakkında değerli bir menâkıb kitabı yazmıştır.(30)

Dipnotlar:

1. bk. Manastırlı İsmail Hakkı Efendi, Mevahibu’r-Rahman fi Menakib-i İmam Ebu Hanife en-Numan.
2. İbn Abdilberr, Cami, II, 149.
3. Kevserî, Te'nib, 33.
4. Keşmîrî, Feyzul-Bârî, I, 169.
5. Krş. Bağdadi, Tarih, XIV, 369-370 ve Te'nîb, 33.
6. Bağdadî,  XIII, 340.
7. Bağdadî,  XIII, 340.
8. Suyûti, Tabakâtu'l-Huffâz, 73; İbn Hacer, Tehzîbu't-Tehzîb, X, 450.
9. Tehânevî, Kavaîd, 188.
10. Tehânevî, Kavaîd, 188, 189.
11. Tehavevi, Kavaîd, 187, 189.
12. Tehavevi, Kavaîd, 190; Krş. Tarihi İbn Maîn, II, 607.
13. Tehânevî, Kavaid. 191.
14. Tehavevi, Kavaîd, 191
15. Tehavevi, Kavaîd, 197(1 nolu dipnot).
16. Tehânevî. Kavaid. 198.
17. Tehavevi, Kavaîd, 199.
18. Tehavevi, Kavaîd, 199.
19. Tehavevi, Kavaîd, 199.
20. Tehanevî, Kavâid, 199.
21. Tehavevi, Kavaîd, 200; Krş. Bağdadî, Tarih, XIII, 338.
22. İbn Abdilberr, Cami', II, 163; Zehebî, Menâkıb, 46.
23. İbn Nedim, el-Fihrist, 285.
24. İbn Abdilberr, Kitabul-İstiğnâ, I, 572-573.
25. Zehebî, Menakıb. 45.
26. İbn Hacer, Tehzibu't-Tehzîb, X, 449-452.
27. Süyûtî, Tebyîzu's-Sahîfe fî Menakıbı'l-İmam Ebî Hanife, Haydarabad 1961.
28. Süyûtî, Tabakatu'l-Huffaz, 73-74.
29. Şarani, Mîzân, I, 55.
30. Heytemî, el-Hayrâtu'1-Hisân fî Menâkıbı'l-İmâmi'l- A'zam Ebî Hanifeti'n-Nu'man. Beyrut 1983;

(Detaylı bilgi ve kaynaklar için bk. Dr. İsmail Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife'nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 222-230).

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet